Samorządy terytorialne zostały zlikwidowane w 1950 roku i władze komunistyczne zastąpiły je radami narodowymi. Powróciły po 40 latach. W pierwszej połowie 1990 roku, 27 maja, a więc dokładnie 35 lat temu, w gminach odbyły się, zarządzone przez premiera Tadeusza Mazowieckiego, pierwsze demokratyczne wybory samorządowe w Polsce. Powiatów wtedy nie było, a na mapach mieliśmy 49 województw. Od 1 stycznia 1999 roku, po reformie administracyjnej, obowiązuje trójszczeblowy podział na samorządy: gminne, powiatowe i wojewódzkie. Na upamiętnienie odrodzenia samorządów, Sejm RP w 2000 roku ustanowił “Dzień Samorządu Terytorialnego”.
Historia samorządu terytorialnego sięga jeszcze czasów zaborów, w których się ukształtował i później działał w okresie międzywojennym. Po II wojnie światowej na mocy dekretu Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego (PKWN) z dnia 23 listopada 1944 r. o organizacji i zakresie działania samorządu terytorialnego, został utrzymany jeszcze przez prawie 6 lat.
Samorządy zostały całkowicie zniesione przez ustawę z dnia 20 marca 1950 r. o terenowych organach jednolitej władzy państwowej i wprowadzono rady narodowe.
Pierwsze demokratyczne wybory w gminach
Samorząd terytorialny został przywrócony, tylko na szczeblu gminnym, 27 maja 1990 r. kiedy to odbyły się, zarządzone przez premiera Tadeusza Mazowieckiego, pierwsze demokratyczne wybory do rad gmin i w takiej formie funkcjonował do 31 grudnia 1998 r.
Tego samego dnia zlikwidowano również 49 województw istniejących od 1975 r.
Dzień później, 1 stycznia 1999 r., wprowadzono nowy trójstopniowy podział administracyjny Rzeczpospolitej Polskiej, a samorząd stał się trójszczeblowy: gminny, powiatowy i wojewódzki.
Obecnie (stan na 01.01.2025) Polska dzieli się na 314 powiatów, 2 479 gmin (302 miejskich w tym 66 miast na prawach powiatu, 718 miejsko-wiejskich oraz 1 459 wiejskich) i 16 województw.
Rady, na wszystkich szczeblach, wybierane są w wyborach powszechnych na pięcioletnią kadencję.
W gminach mających do 20 000 mieszkańców rada gminy jest wybierana w jednomandatowych okręgach wyborczych, a w pozostałych (w tym miastach na prawach powiatu) stosuje się ordynację proporcjonalną. Na czele gminy stoją wójt, burmistrz lub prezydent miasta, którzy również wybierani są w wyborach powszechnych.
Samorząd powiatowy stanowi drugi szczebel samorządu, które tworzone są przez kilka gmin (wiejskich, wiejsko-miejskich i miejskich). Rady wybierane są w wyborach bezpośrednich w systemie proporcjonalnym na pięć lat. Na czele powiatu stoi starosta wybierany przez radę.
W województwach radni wybierani są do sejmiku, podobnie jak w gminach i powiatach, na pięcioletnią kadencję. Na czele województwa stoi marszałek wybierany przez sejmik.
Na czele województwa stoi również wojewoda, który nie jest samorządowcem, a przedstawicielem Rady Ministrów wyznaczanym przez premiera.
Województwo lubuskie jest podzielone na 12 powiatów i 2 miasta na prawach powiatu, które równocześnie są stolicami regionu: Gorzów Wielkopolski, który jest siedzibą wojewody i Zielona Góra z marszałkiem w fotelu. Na jego terenie funkcjonują też 44 miasta i 82 gminy: 9 gmin miejskich (w tym dwie tożsame z miastami na prawach powiatu), 35 gmin miejsko-wiejskich i 38 gmin wiejskich.
Każdego roku, 27 maja, na znak upamiętnienia pierwszych w pełni demokratycznych wyborów, które odbyły się do organów gmin w 1990 roku i od których rozpoczął się proces reformowania ustroju państwa poprzez decentralizację władzy, obchodzony jest ogólnopolski “Dzień Samorządu Terytorialnego”. Został on ustanowiony w 2000 r. przez Sejm specjalną uchwałą na 10-lecie odrodzenia polskiego samorządu terytorialnego. Podkreślono w ten sposób znaczenie samorządów dla tworzenia więzi lokalnych i budowy wolnego państwa, a także bezpośrednie i pośrednie zaangażowanie wielu tysięcy obywateli, które stanowi podstawę demokratycznego państwa i społeczeństwa obywatelskiego.
“Przekazanie Polakom części odpowiedzialności za ich najbliższe otoczenie okazało się silnym impulsem rozwojowym dla poszczególnych gmin, powiatów jak i całego kraju. Mieszkańcy poprzez uczestnictwo w wyborach do samorządu, odzyskali poczucie realnego wpływu na swoje małe ojczyzny. Co ważne, w tym procesie ukształtowało się dojrzałe społeczeństwo obywatelskie” – możemy przeczytać na stronie Ministerstwa Spraw Wewnętrznych i Administracji.
27 maja swoje święto obchodzą też pracownicy samorządowi.
