Jedni mówią o znajdującym się w centrum Żar zamku, inni o pałacu… Kto ma rację? Jedni i drudzy, gdyż obie budowle stoją obok siebie, stanowiąc niemal całość. Nawiasem mówiąc, w Żarach znajdziemy jeszcze pałac letni. Zabytki miały szczęście do właścicieli. Niestety do czasu…
Oglądając nadgryzione zębem czasu mury w centrum Żar trudno domyślić się, że był to jeden z najznamienitszych dworów Europy, tutaj działali najznamienitsi artyści, a miejscowa orkiestra uchodziła za jedną z najlepszych na kontynencie. Niestety w pewnym momencie szczęście przestało obiektowi służyć.
Czekając na Promnitzów
Kiedy rozpoczyna się ta historia? Najczęściej znajdziemy informację, że w połowie XIII wieku Albrecht Dewin wzniósł murowany zamek, odpowiadający skrzydłu północnemu dzisiejszej budowli. Stąd często o budowli mówi się jako o „zamku Dewinów”. Jednak swoje piętno odcisnęli przedstawiciele innych rodów. Oto w latach 1320-1329, kolejni właściciele Żar, Packowie, powiększyli siedzibę dobudowując skrzydło zachodnie i wieżę od południa. Wzniesiono też mury obronne zamku, powiązane ściśle z murami miejskimi.
Z kolei skrzydło wschodnie powstało na początku XV wieku, kiedy w posiadanie dóbr żarskich weszli Bibersteinowie. W połowie XVI wieku Hieronim Biberstein oraz jego brat Krzysztof, przeprowadzili renesansową przebudowę zamku, obejmującą m.in. wzniesienie krużganków po trzech stronach dziedzińca z bogatą dekoracją sgraffitową. Wówczas też wprowadzono we wnętrzach sklepienia kolebkowe z lunetami wraz z wystrojem sztukatorskim i malarskim. Późniejsze sztukaterie, datowane na przełom XVI i XVII wieku, wiążą się już z działalnością Promnitzów.
Zewnętrzny wygląd elewacji zamkowych został nadany około 1700 roku. Wtedy też przebudowano wieżę nadając jej barokowy charakter. Począwszy od 1824 roku zamek służył jako więzienie. W 1930 urządzono tutaj Muzeum Regionalne powiatu żarskiego, które funkcjonowało do 1945 roku.
To był pępek świata
Z kolei żarski pałac został wzniesiony w latach 1710-1728 z inicjatywy Erdmanna II von Promnitz. Nawiasem mówiąc to właśnie za Promnitzów Żary przeżywały swój złoty wiek, a tutejszy dwór należał do najznamienitszych nie tylko w tej części Europy. Rodzina znana jest od początków XV wieku, a jej siedzibami rodowymi były Wichów, Lasocin oraz Dzietrzychowice koło Kożuchowa w księstwie głogowskim. Pierwszą znaną historyczną postacią był Sigismund von Promnitz, który zmarł w roku 1444. Jego wnuk Baltazar von Promnitz w roku 1539 został biskupem wrocławskim. Nabył kilka majątków, m.in. wolne państwa stanowe: Pszczynę na Górnym Śląsku i właśnie Żary.
Budowa pałacu była jednym z elementów większego przedsięwzięcia, którego celem było stworzenie imponującego zespołu o charakterze reprezentacyjnym. Pałac stanął na miejscu średniowiecznego podzamcza. Budynek kryje relikty starszych murów, wśród nich kaplicy zamkowej, a także XIV-wiecznych murów miejskich. Projekt rezydencji wiązany jest z budowniczym Baarem, jednakże w tym czasie dla Erdamnna Promnitaza pracowali także Simonetti oraz Spanninger. Bogaty wystrój sztukatorski wnętrz był dziełem Caltella, Piotra Dallingera i Henryka Schultze, natomiast prace rzeźbiarskie wykonał Jana Baucha. Wnętrza pałacu były zdobione różnobarwnymi kominkami, plafonami z płaskorzeźbami i malarstwem iluzjonistycznym oraz pełnoplastycznymi przedstawieniami figuralnymi.
Architektoniczna forma zamku, łącząca gotyk i renesans, zachowała się bez większych zmian do czasów obecnych. Promnitzowie rezydowali w Żarach do 1765 roku, kiedy to dobra przeszły w ręce elektora saskiego. W 1815 roku Żary włączono do Prus, a barokową rezydencję przeznaczono na siedzibę władz miejskich oraz więzienie. Podczas II wojny świtowej pałac został poważnie uszkodzony. Najmniej ucierpiało skrzydło północne, które po 1945 roku zaadaptowano na siedzibę starostwa.
