Eksperci forumIdei Fundacji Batorego opracowali tzw. „Indeks Samorządności”. To pierwsza próba kompleksowego uchwycenia zmian siły samorządu lokalnego oraz relacji rząd-samorząd na przestrzeni ostatnich lat (2014-2021). Indeks ilustruje alarmujący proces recentralizacji dotykający różne obszary polskiej samorządności.
Między rokiem 2014 a 2021 Indeks Samorządności spadł o prawie 17 pp. (z 73,6 do 56,7) – wskazują autorzy Raportu – dr hab. Marta Lackowska, dr Radomir Matczak, prof. dr hab. Paweł Swianiewicz, dr hab. Dawid Sześciło oraz dr Katarzyna Wojnar. Proponowane przez nich nowe narzędzie – Indeks Samorządności, sprawdza, jak w czasie zmienia się poziom lokalnej autonomii gmin i miast na prawach powiatu w Polsce. Największy spadek dotyczy siły politycznej samorządu, w drugiej kolejności siły ustrojowej, a w stosunkowo niewielkim stopniu – potencjału zadaniowo-finansowego.
O ile ustrojowe (konstytucyjne) fundamenty samorządu terytorialnego są zachowane, to widać wiele przykładów postępującego przesuwania zasobów i kompetencji samorządowych na rzecz administracji rządowej, a także zwiększanie finansowego uzależnienia samorządów od rządowej „kroplówki” – piszą w raporcie eksperci i dodają, że patrząc z szerszej perspektywy europejskiej, jest to drugi – po Węgrzech – tak wyraźny proces ograniczania autonomii lokalnej w ciągu ostatnich kilkunastu lat.
Trzy najważniejsze wskaźniki
Najbardziej dramatyczny spadek dotyczy siły politycznej samorządu. Niestety, podmiotowe traktowanie samorządu przeżywa poważny kryzys, a partnerskie jego traktowanie wypierane jest przez wzmacniane relacje klientelistyczne oraz nieuwzględnianie samorządów w konsultacjach projektów ustaw ich dotyczących. Choć rządzący od lat mają skłonność do osłabiania roli samorządu w procesie legislacyjnym, to obecnie tendencja znacznie się nasila – zauważają eksperci.
Kolejny spory spadek dotyka siły ustrojowej. Nadmierne upolitycznienie nadzoru, zwłaszcza na poziomie wojewodów, potwierdza wysoki wskaźnik uchyleń tzw. aktów nadzorczych przez sądy administracyjne – oceniają autorzy Raportu. Niepokój wzbudza też sytuacja w samych tych sądach – niepewny status rosnącej liczby sędziów sprawia, że efektywność ochrony samodzielności samorządów budzi zastrzeżenia. W porównaniu z rokiem 2014 nastąpiło faktyczne załamanie mechanizmu niezależnej kontroli konstytucyjności przepisów prawa, wpływających na samodzielność samorządów.
Najmniejszy spadek odnotowano w potencjale zadaniowo-finansowym. Samodzielność kompetencyjna gmin spadła w okresie 2014–2021. Odbyło się to głównie metodą małych kroków, pozbawiających gminy fragmentów decyzyjności. Kompetencje samorządów ograniczane są na różne sposoby, m.in. poprzez przejmowanie kontroli nad regulacją wysokości opłat (np. agencja Wody Polskie i dostarczanie wody), uzależnianie wydatków inwestycyjnych od decyzji wojewodów (np. ochrona zdrowia) czy wprowadzanie nowych, specyficznych regulacji (np. gospodarka przestrzenna i planowanie). Największe zmiany in minus dotyczą edukacji, gdzie wprowadzony został silniejszy nadzór kuratorów oświaty – stwierdzają eksperci.
Indeks Samorządności opracowuje grupa ekspertów, wykorzystując oryginalną metodę odwołującą się do podobnych pomiarów wykorzystywanych w innych krajach i analizach międzynarodowych. Pierwsza edycja mierzy stan samorządności i relacji samorząd–władza centralna w dwóch punktach czasowych: w chwili obecnej i w roku 2014, co umożliwi porównanie i ujawnienie dynamiki oraz kierunku zmian. Kolejne edycje „Indeksu Samorządności” umożliwią systematyczną ocenę sfery życia o kluczowym znaczeniu dla jakości życia mieszkańców i mieszkanek Polski oraz dla kondycji polskiej demokracji.
Źródło: www.batory.org
